بنابراین رخداد سقیفه، تنها غصب حق شخصی امام علی(ع) نبود و تلاش های حضرت، برای بازگرداندن امر خلافت به جایگاه اصلی اش و جلوگیری از انحراف در نظام حکومتی اسلام بود.

چرا چنین فاجعه غم انگیزی رخ داد؟ مگر پیامبر(ص) به طور اعم در طول ابلاغ رسالت خویش و به طور اخص در غدیرخم، علی(ع) را به عنوان جانشین پس از خود معرفی نکرده بود؟ چرا جامعه آن روز بر غاصبان خلافت نشورید؟ آیا آن گونه که برخی علمای عامه استدلال می کنند، «سقیفه» برخاسته از نیاز جامعه آن روز بود؟ آیا مصلحت اجتماعی و عاقبت اندیشی دینی، خلفای ثلاث را وادار به کنار زدن علی(ع) از مسند خلافت کرد یا جاه طلبی، آنها را به این کار واداشت؟ اولین گروهی که در سقیفه جمع شدند، چه کسانی بودند و چرا…؟

در این مقاله سعی شده در حد توان به این سؤالات پاسخ داده شود.

علت نام گذاری

در عربستان برای گریز از گرمای زیاد، اکثر خانه ها و مغازه ها و مساجد، دارای سایبانی از حصیر یا گلیم هایی از پشم بز بود و در مواقع بیکاری، در آنجا جمع می شدند و از اخبار تازه و امور اجتماعی مهم سخن می گفتند. از جمله این سایبان ها، سایبانی بود متعلق به قبیله بنی ساعده. چون بعد از رحلت پیامبر(ص) انصار و مهاجرین برای تعیین خلیفه، در زیر این سایبان گرد آمدند، این واقعه «سقیفه بنی ساعده» نامیده شد.

چرا سقیفه رخ داد؟

جبرئیل در سال دهم هجری، رسول خدا (ص)را به نزدیک بودن زمان رحلتش آگاه کرد. حضرت در این سال به فرمان خداوند می باید دو فریضه را به جای آورد: یکی، انجام مناسک حج و دیگری، معرفی جانشین پس از خود.

پیامبر(ص) در ذیقعده سال دهم هجری عازم حج شد. هدف او علاوه بر تعلیم دادن احکام حج، لغو امتیازاتی بود که قریش به سبب کلیدداری و پرده داری کعبه برای خود کسب کرده بود. اشراف مکه در جاهلیت، ده قبیله بودند که پانزده منصب بین تیره های عرب تقسیم می شد(۱). از جمله امتیازات، منصب قیادت، رفادت، سقایت و… بود.

یکی از امتیازات قریش بر دیگر حاجیان، این بود که از عرفات بار نمی بستند، بلکه از مزدلفه کوچ می کردند و این را برای خود فخر می شمردند. قرآن کریم این امتیاز را با نزول این آیه از بین برد(۲):

«ثم افیضوا من حیث افاض الناسُ…»(۳)؛

«از جایی کوچ کنید که مردم کوچ می کنند…».

از آنجا که طواف خانه خدا باید در جامه و پارچه پاک باشد، قریش می پنداشت جامه هنگامی پاک است که از آنها گرفته و کرایه شود. و اگر قریش از دادن لباس طواف به کسی ممانعت کند، او باید برهنه به طواف بپردازد.

پیامبر(ص) که خود از قریش بود، در برابر دیدگان مردم از عرفات کوچ کرد و با این شیوه اولاً شعار برابری و مساوات بین انسان ها را عملاً اجرا کرد. ثانیاً آن حضرت ثابت کرد که قریشی بودن( آنچه ابوبکر با استناد به آن به خلافت رسید)، اعتباری برای برتری جویی از دیگر قبایل نیست.

اما دومین فریضه مهمی که پیامبر(ص) برای اتمام رسالت خویش باید به انجام می رسانید، اعلام جانشینی علی (ع)بود که در جُحفه و در محلی به نام « غدیرخم» صورت گرفت و در

این باره فرمود:« من کنت مولاه فهذا علیُ مولاه».

این اقدام پیامبر(ص) در غدیرخم، چند تن از سران عرب را- که به قصد « ریاست طلبی» مسلمان شده بودند- از گرویدن به آیین او پشیمان کرد.

از همان روز عمر، ابوبکر و ابوعبیده جراح مثلثی را تشکیل دادند و سوگند یاد کردند که نگذارند این انتخاب پیامبر(ص) عملی شود. آنها از «اهل کتاب» شنیده بودند که پیامبری در مکه مبعوث خواهد شد که بر شرق و غرب عالم غالب می شود. پس با این پندار که پس از پیامبر(ص) به حکومت خواهند رسید، به رسالت آن حضرت ایمان آوردند و خود را در خدمت پیامبر(ص) قرار دادند و حال که از رسیدن به خلافت مأیوس شده بودند، تصمیم گرفتند آن حضرت را به قتل برسانند تا به قریش اظهار دارند که ما در پی فرصت برای قتل پیامبر(ص) بودیم، تا چنین حقی را نیز بر گردن قریش ثابت کنند(۴).

بنابراین، وقتی رسول خدا (ص)به محل خطرناک « عقبه» رسید، شترش را رماندند تا از کوه سقوط کند. جبرئیل به پیامبر(ص) اطلاع داد و آن حضرت به یارانش دستور داد تا احدی قبل از او به عقبه نرود. منافقین این بار تصمیم گرفتند که با استفاده از تاریکی و ناهمواری راه، در پس بلندی پنهان شوند و چهره های خود را بپوشانند، تا هرگاه پیامبر(ص) نزدیک شد، دبه های پر از شن را از بلندی به زیر بغلطانند. آنها چنین کردند و شتر پیامبر(ص) خواست رم کند و او را بر زمین بزند. جبرئیل نازل شد و آن حضرت را از خطر رهانید.(۵)

اقدامات پیامبر(ص)

۱. اعزام سپاه اسامه

پیامبر(ص) در جریان بازگشت از حجه الوداع بیمار شد و پس از چندی با بهبودی نسبی، به فکر تجهیز و اعزام سپاهی به مرزهای شام افتاد. اهداف پیامبر(ص) را از این اقدام چنین می توان تحلیل کرد:

الف) رسول خدا (ص)بیم آن داشت که بعد از انتشار خبر رحلتش رومیان از آشفتگی اوضاع مسلمانان سوء استفاده کرده، آنها را سرکوب کنند. دو جنگ از جنگ های پیامبر(ص)- تبوک و موته- در نبرد با شامیان بود. بنابراین اعزام سپاه خبر از ثبات جامعه اسلامی می داد.

ب) پیامبر(ص) می خواست با اعزام این سپاه، سران قبایل و صحابه را از مرکز حکومت( مدینه) دور سازد تا بعد از رحلتش مانعی برای به خلافت رسیدن حضرت علی(ع) پیش نیاید.

ج) واگذاری فرماندهی سپاه به اسامه، که جوانی هفده یا نوزده ساله بود، سنت شیوخیت را که در بین اعراب از اعتبار بالایی برخوردار بود، منسوخ می کرد، تا جوان بودن علی(ع) بهانه ای برای کنار زدن او از خلافت نباشد.

۲. سکونت در منزل عایشه

پیامبر(ص) از رفت و آمدهای برخی مهاجران بین مکه و مدینه خبر داشت. بنابراین او با سکونت در منزل عایشه و زیرنظر داشتن فتنه، در صدد خنثی کردن دسیسه های سقیفه سازان برآمد.

۳. هشدارهای پیش از رحلت

هنگامی که پیامبر(ص) از کارشکنی برخی از افراد در اعزام سپاه اسامه باخبر شد، در حالی که سرش را با دستمال بسته بود، به مسجد آمد و با تأکید، از کارشکنان خواست که سپاه را همراهی کنند و حتی فرمود:

«لعن الله من تخلف عن جیش اسامه»(۶).

پیامبر(ص) با آگاهی از فعالیت های برخی از صحابه برای به دست گرفتن خلافت، تصمیم گرفت برای جلوگیری از انحراف خلافت و بروز دو دستگی در بین مسلمانان، خلافت علی(ع) را قبل از رحلت تثبیت کند. به همین منظور- با وجود تأکیدهای فراوانش و بیان فضیلت های علی(ع)- در آخرین لحظات حیات با حالت تب و بیماری به مسجد آمد و با صدای بلند که از بیرون مسجد شنیده می شد، یک بار دیگر « حدیث ثقلین» را تکرار فرمود.

میرحامد حسین، این حدیث را از دویست نفر از علمای بزرگ اهل سنت در کتابش، « عبقات الانوار» نقل کرده و دانشگاه الازهر مصر نیز رساله ای در صحت سند آن منتشر ساخته است.(۷)

آن گاه آن حضرت خطاب به مهاجران فرمود:

«شما زیاد می شوید، ولی انصار زیاد نمی شوند، انصار تکیه گاه من هستند که به آنها پناه آورده ام. نیکانشان را گرامی بدارید و از بدانشان درگذرید.»(۸)

پس از بیان این سخنان، به منزل عایشه بازگشت؛ لحظاتی بعد، عمر و ابوبکر و تعدادی از یاران پیامبر(ص) بر بالین حضرت حضور یافتند. در این هنگام رسول خدا(ص) در حالی که تب و بیماری اش شدت یافته بود، بار دیگر برای تأکید بر شایستگی آن کسی که خدا و رسولش انتخاب کرده بودند، تقاضای قلم و کاغذ کرد تا چیزی بنویسد که بعد از او، مسلمانان گمراه نشوند. در این میان، عمر برآشفت و گفت:«هذیان می گوید. قرآن ما را کفایت می کند.»(۹)

رسول خدا (ص)با دیدن نزاع و دو دستگی اطرافیان، از بیم آنکه عمر و متحدانش اصل رسالت را، مورد شبهه قرار بدهند، خطاب به صحابه فرمود:«برخیزید و از پیش من بروید.»… پیامبر(ص) در حالی که علی سرش را در آغوش گرفته بود، از دنیا رفت.

علت تجمع انصار در سقیفه

خبر دردناک رحلت پیامبر(ص) در میان انصار و مهاجران پیچید. انصار با آگاهی از این خبر، با شتاب خود را به سقیفه رساندند و درباره این حادثه بس مهم به گفتگو پرداختند.

حال باید پرسید: چرا انصار در سقیفه گرد آمدند و علت نامزد کردن سعد بن عباده« رئیس خزرج» به عنوان امیر، چه بود؟

مگر آنها از انتخاب علی(ع) برای رهبری امت اسلامی بی اطلاع بودند و یا بسیاری از آنان در غدیرخم حضور نداشتند؟ چه چیزی آنها را به اتخاذ چنین تصمیمی واداشت؟

آن گونه که از اسناد تاریخی برمی آید، علت اصلی تجمع آنها، اطلاع از دسیسه هایی بود که در صدد بود خلافت را از علی(ع) غصب کند و چون یقین کردند خلافت از آن دیگری است و از طرفی، افراد سیاسی و کارآزموده که بتوانند خلافت را برای امیرمؤمنان تثبیت کنند، در بنی هاشم سراغ نداشتند؛ لذا برای تعیین خلیفه در سقیفه جمع شدند. در کنار این عامل اصلی، علل دیگری نیز وجود داشت که باعث تجمع انصار در سقیفه شد؛ همانند:

الف) انصار گسترش اسلام را مرهون بذل جان و مال خویش می دانستند و خود را نسبت به مهاجرین در به دست گیری خلافت، سزاوارتر می شمردند.

ب) انصار در اکثر غزوات همراه پیامبر(ص) با کفار قریش جنگیده و بسیاری از کفار مکه و دیگر مخالفان اسلام را کشته بودند. از این رو، به وحشت افتادند که مبادا کسی روی کار آید که انتقام خون های ریخته شده را بگیرد، و این ناشی از آن بود که به رغم تلاش های فراوان پیامبر(ص) برای تبدیل نظام قبیله ای به نظام اجتماعی، هنوز خوی و خصلت های قبیلگی دوران جاهلیت، همچون آتش زیر خاکستر در نهادشان باقی بود.

ج) علت دیگر، حس جاه طلبی است که در تمام افراد بشر به طور مختلف وجود دارد و انسان را به خطرات بزرگ می اندازد.(۱۰)

سعد بن عباده از بزرگان عرب بود که درب خانه اش به روی حاجتمندان باز بود و از کسانی بود که در روز عید غدیرخم حضور داشت و خطبه پیامبر(ص) را شنید؛ ولی حب جاه و مقام، او را با وجود بیماری به سقیفه کشاند تا با او بیعت کنند.(۱۱)

علل موفقیت حزب شیخین

حال به پاسخ این سؤال می پردازیم که: علت موفقیت حزب ابوبکر و عمر چه بود؟ و چرا مردم با وجود آگاهی از انتخاب علی (ع)از سوی پیامبر(ص) به جانشینی خویش، با ابوبکر بیعت کردند؟

۱. جلوگیری از اعزام سپاه اسامه

ابوبکر و عمر برخلاف اصرار فراوان پیامبر(ص) بر حرکت سپاه اسامه، در اجرای امر آن حضرت تعلل کردند و اسامه را از حرکت بازداشتند. این کار، چند منفعت برایشان دربرداشت: اول اینکه هنگام رحلت پیامبر(ص) در مدینه حضور خواهند داشت. دوم اینکه وجود سران قبایل در مدینه، آنها را یاری می کرد تا از بحران فقدان پیامبر(ص) استفاده کنند و از بزرگان

قوم برای خود بیعت بگیرند؛ زیرا نبود بزرگان قوم در مدینه و بیعت نکردن آنها در صورت اعزام سپاه، نقشه های آنان را برای رسیدن به خلافت بی نتیجه می گذاشت.

این کارشکنی ها باعث شد تا پیامبر(ص) با حال بیمار و نزار خود در مسجد حضور یابد و آنان را لعنت کند:« لعن الله من تخلف عن جیش اسامه»(۱۲).

۲. شیخوخیت

بنابر سنت جاهلیت در عربستان، کسی می تواند زعامت قومش را بر عهده گیرد که سن او از چهل گذشته باشد. گرچه انتخاب جوان نوزده ساله به فرماندهی سپاه، مهر بطلانی بر این سنت جاهلی بود. ولیکن کارگردانان کودتای سقیفه با همین قانون و حربه قبیلگی، بخشی از افکار و آراء را به سوی ابوبکر جلب کردند.

۳. ناآگاهی از حقیقت دین اسلام

با فتح مکه و اوج گرفتن قدرت سیاسی و نظامی پیامبر(ص)، در اواخر عمر آن حضرت، بسیاری از سران قبایل برای حفظ موقعیت و پایگاه خود در قبیله، گروه گروه به اسلام گرویدند. اسلام آنها در بیان شهادتین خلاصه می شد. بنابراین نه تنها شناخت و شعور بالایی در مورد محتوای اسلام نداشتند، بلکه حتی اغلب با آن بیگانه بودند.

پیامبر(ص) اگرچه نهایت توان خویش را در جهت تعمیق آگاهی های تازه مسلمانان به کار برد؛ اما وقوع غزوات متعدد، پراکندگی قبایل و وجود پیوندها و ارتباطات بین قبایل، از جمله موانع مهم در تبلیغ کامل اسلام به شمار می رفت.

فاصله فتح مکه تا رحلت پیامبر(ص) تنها سه سال بود و در این فاصله اندک، تغییر اساسی و بنیادی در نگرش و اعتقادات مردمی که سنت ها و اندیشه های جاهلیت نسل در نسل با روح و خمیرمایه آنان عجین شده بود، غیر ممکن بود. از این رو نا آشنایی مسلمانان با حقیقت دین اسلام، مهم ترین زمینه را برای احیای سنت های قبیلگی از سوی گردانندگان سقیفه و بهره برداری از آن در جهت احراز مقام خلافت و انحراف آن از مسیر اصلی فراهم آورد.

۴. بهره گیری از فرصت ها

از آن هنگام که پیامبر(ص)، علی (ع)را در غدیرخم صراحتاً به جانشینی اش برگزید، حزب ابوبکر و عمر از تمامی فرصت ها برای مخدوش کردن این انتخاب در جهت تثبیت موقعیت خویش استفاده کردند و از هیچ تلاشی فروگذار نکردند. برخی از شواهد تاریخی که در منابع اهل سنت نیز مطرح شده، از این قرار است:

الف) آن هنگام که بیماری پیامبر(ص) شدت گرفته بود، از عایشه خواست کسی را به مسجد بفرستد تا به جای پیامبر(ص) نماز بگزارد. عایشه، ابوبکر را فرستاد. پیامبر(ص) از این اقدام آگاه شد و از شدت بیماری زیر بغلش را گرفته بودند، به مسجد رفت و ابوبکر را کنار زد و نماز را نشسته خواند.

ب) از آنجا که رحلت پیامبر(ص) در بعد از ظهر صورت گرفته و اهل بیت (ع)مشغول آماده کردن مقدمات دفن بدن مطهر حضرت بودند، ابوبکر به پیشنهاد عمر به مسجد رفت و در محیطی که مالامال از غم و اندوه و نگرانی مسلمین بود، به امامت ایستاد و نماز گزارد و سپس به سخنرانی پرداخت. این اقدام در جا انداختن او به عنوان خلیفه بعد از پیامبر(ص) مؤثر واقع شد.(۱۳)

۵. ناآشنایی تازه مسلمان ها با موقعیت حضرت علی(ع)

اگرچه هنگام رحلت پیامبر(ص)، اسلام در سراسر شبه جزیره عربستان گسترش نیافته بود، اما اسلام، این آیین جدید، هنوز فرصت نیافته بود که شناخت عمیقی از خود به پیروانش ببخشد. اعراب تازه مسلمان تنها بر یگانگی خدا و اینکه محمد، فرستاده ای از جانب اوست، اعتراف داشتند و در عمل، به بسیاری آداب جاهلیت پایبند بودند و بدان عمل می کردند. در برخورد با قضیه جانشینی علی(ع) نیز این گونه نمی اندیشیدند که او بزرگ ترین حامی پیامبر(ص) و آگاه از اسرار رسالت اوست و تنها او می تواند این دین نو ظهور را نهادینه کند، بلکه در این اندیشه بودند که او کشنده بسیاری از سران کفر است که از نزدیکان و عزیزان آنها به شمار می رفت. از این رو، حس کینه و انتقام در میان برخی مهاجران و به ویژه تازه مسلمانان مکه، باعث شد افرادی چون بوبکر و عمر بر اوضاع مسلمانان مسلط شوند.

علت به رسمیت شناختن خلافت ابوبکر

حقیقت این است که آن دسته از اصحاب نزدیک پیامبر(ص) که روحشان با پیام وحی آشنا شده بود، با ابوبکر بیعت نکردند و او را به رسمیت نشناختند. عده ای از این گروه تحت عنوان « مرتدین» در « واقعه» رده به شدت سرکوب شدند تا آنجا که عمر نیز به عمل آنان اعتراض کرد.(۱۴)

عده ای دیگر نیز زمانی بیعت را پذیرفتند که پیشوای آنان علی (ع)برای حفظ اصل اسلام، به ناچار و اجبار با ابوبکر بیعت کرد. از جمله این افراد، ابوالهیثم، سهل بن حنیف، ذوالشهادتین، مقداد، زبیر بن عوام و… بودند.

اما توده مردم با اصل و محتوای اسلام بیگانه بودند؛ از این رو، از درک چرایی انتخاب علی (ع) به جانشینی پیامبر(ص) عاجز و به اهمیت و جایگاه آن پی نبرده بودند. بدین جهت، آن هنگام که امیرمؤمنان علی(ع) به دفاع از حق غصب شده خویش می پردازد و بر ادعای خویش برهان می آورد، آنان در پاسخ می گویند:

«اگر زودتر از ابوبکر از ما بیعت می خواستی، با تو بیعت می کردیم.»

آنان هنوز در نیافته بودند که خلافت و جانشینی پیامبر(ص)، انتقال قدرت از یکی به

دیگری نیست تا هر آن کس که در مسند قدرت قرار گرفت و بر اوضاع مسلط شد، خلیفه باشد. عجر آنها از درک انتخاب علی(ع)- که در جهت تداوم انقلاب پیامبر(ص) بود و علی(ع) از نادر افرادی به شمار می رفت که از نخستین سال های بعثت پیامبر(ص) به همین منظور پرورش یافته بود- باعث شد فردی چون ابوبکر در جایگاه جانشینی پیامبر(ص) بنشیند، در حالی که ابوبکر خود نیز به ضعف خویش آگاه بود و می گفت:«أقیلونی أقیلونی فلست بخیرکم و علیُ فیکم(۱۵)؛ مرا وا گذارید، مرا واگذارید چرا که با وجود علی (ع) در بین شما، من برترین فرد شما نیستم.»

انحراف بزرگ

«سقیفه» اولین و بزرگ ترین انحرافی بود که تداوم انقلاب پیامبر(ص) را به مخاطره انداخت؛ زیرا پس از وقوع این حادثه، شاهد روی کارآمدن افرادی هستیم که به علت ناآشنایی با حقایق و معارف انسان ساز اسلام، و با دنباله روی از اغراض و اهداف جاه طلبانه خویش، موجب پیدایش بدعت های فراوانی شدند که زدودن آنها از جامعه اسلامی، ناممکن بود؛ تا آنجا که علی(ع) درباره انحراف زمان خلفای ثلاث، این گونه می فرماید:

«به خدا سوگند! پیشوایان پیش از من کارهای شگفتی انجام دادند و به عمد با رسول خدا (ص) به مخالفت پرداختند. اگر مردم را وادار به ترک آنها می کردم و آن بدعت ها را به حقیقتی که در زمان حضرت رسول(ص) بود، برمی گرداندم، سپاهیانم از اطرافم پراکنده می شدند و در لشکرم جز من و تعداد اندکی باقی نمی ماند…».

آری وقوع سقیفه، زمینه خلافت امویان، بنی عباس و … را فراهم ساخت.

پی نوشت ها :

۱. تاریخ مفصل اسلام و تاریخ ایران بعد از اسلام، حسین عمادزاده، ص ۹۴، چ۸، ۱۳۷۴ش.

۲. تاریخ تحلیلی اسلام تا پایان امویان، سیدجعفر شهیدی، ص ۸۴، تهران، چ۲، ۱۳۶۳ش.

۳. بقره/ ۱۹۹.

۴. تاریخ مفصل اسلام و تاریخ ایران بعد از اسلام، ص ۱۱۶.

۵. همان.

۶. تاریخ طبری، ج۲، ص ۲۲۵.

۷. تاریخ تحلیلی و سیاسی اسلام، علی اکبر حسینی، ص ۲۹۸، تهران، چ۱، ۱۳۷۳ش/

۸. تاریخ طبری، ج۲، ص ۲۲۷.

۹. صحیح بخاری، ج۱، ص ۲۲.

۱۰. طرح های رسالت، پیرامون خلافت و زمامداری، احمد مطهری، ج۱، ص ۲۵۰، قم، مرکز انتشارات دارالتبلیغ.

۱۱. نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۴، ص ۴، چاپ بیروت.

۱۲. تاریخ طبری، ج۲، ص ۲۲۵.

۱۳. تاریخ تحلیلی و سیاسی اسلام، ص ۳۱۲.

۱۴. تاریخ ابن کثیر، ج۶، ص ۳۱۱.

۱۵. تاریخ طبری، ج۳، ص ۲۱۱.