شب قدر از جمله اموری است که به راحتی نمی توان در شناخت آن سخن گفت و حقیقت آنکه هر کسی بر اساس مقدار معرفتی که در توحید دارد از آن سخن گفته است. از این رو می توان هویت های مختلفی در معرفی و شناخت شناسی این شب نورانی تر از روز ارائه نمود، اما بر اساس شأن نزول سوره مبارکه قدر، می توان یکی از هویت های ذاتی شب قدر را رهایی از رنج روانی دانست.

یعنی خداوند این شب مبارک را آنقدر گسترش داده است تا بهتر از هزار ماه باشد. (علامه طباطبایی، المیزان، ج 20، ص 560) که بتواند هر دردی و رنجی حتی درد و رنج روانی پیامبر گرامی اش صلی الله علیه و آله را به جهت ستم بنی امیه برطرف کند؛ زیرا در روایات مربوط به شأن نزول این سوره آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در خواب دید بنی امیه بر منبر او بالا می روند، و آن حضرت سخت اندوهناک شد و خدای تعالی برای تسلیتش این سوره را نازل کرد و در آن فرمود: شب قدر از هزار ماه حکومت بنی امیه بهتر است. (همان)

مبدأ و مقصدشناسی

از جمله رنج هایی که انسان ها معمولاً بدان گرفتارند نشناختن مبدأ و منتهای سیر و زندگی است. چه بسیار انسان هایی که تمام عمر خویش را به دنبال کسب معرفت بدان صرف کرده اند و چه انسان هایی که به سبب جهل به مبدأ و معاد ره حیوانیت در پیش گرفتند و به فرمایش قرآن کریم از حیوانات نیز گمراه تر شدند. (اعراف: 179)

یکی از برنامه های مهم شب های قدر، شناخت مبدأ و مقصد با مطالعه ادعیه ناظر به این شب، به خصوص دعای جوشن کبیر است که هدف آن، معرفی اسمای الهی و تربیت نفوس مستعد و راهنمایی آنها برای طراحی حیات طیبه و در حقیقت رهایی از رنج های روانی است. زیرا انسان فقط در سایه توحید است که می تواند التیامی برای دردهای رواحی و روانی خود بیابد.

. تولد دوباره

حقیقت آن است که انسان در عصر حاضر حیات حقیقی خود را از دست داده و به همین علت با دستاویز هر آنچه رنگ و بوی معنویت دارد، در پی احیای دوباره خویش است. از همین رو جریان های معنویت گرای قدیمی و نوپدید فراوانی طراحی شده و به دنبال پاسخ گویی به مشکلات بشری اند. حال آنکه این جریانات به علت نداشتن هویت دینی و الهی، بیشتر باعث سردرگمی مردم می شوند.

یکی از چیزهایی که باعث اهمیت شب قدر و معارف توحیدی و به خصوص شیعی شده است، عظمت و بهتر بودن شب قدر از هزار شب است. (علامه طباطبایی، المیزان، ج 2، ص 563) و این بهتر بودن از هزار شب به نظر مفسران به سبب فضیلت عبادت است.

همه عنایت قرآن در این است که مردم را به سوی خدا نزدیک، و به وسیله عبادت زنده کند. از این رو شب زنده داری آن شب با عبادت بهتر از عبادت هزار شب است. (همان)

پس حقیقت آن است که شب قدر همراه با عبادت، یعنی تولد دوباره انسان.

4. امیدواری کلید فتوحات شب قدر

دور شدن واژه امید از زندگی معنوی و مادی انسان ها که رهاورد زندگی تجربه محور غربی است، باعث شده تا او را مجبور کند که دردمندانه به ادامه حیات خویش رنگی سیاهی و یأس بدهد و نشاط و شادابی را از او دور نماید: در حالی که در سبک زندگی معنوی و دینی (اسلامی) امیدواری شاهراهی را طراحی کند که لحظه های شاداب و بانشاطی را برای انسان دین دار فراهم می آورد.

حقیقت آن است که در سبک زندگی اسلامی، هرگز ناامیدی که خاستگاه بسیاری از بیماری های روحی و روانی و افسردگی است، جایی ندارد و برعکس امید نقش بسیار پررنگی در آن دارد.

در روایات آمده است که؛ «از گناهان بزرگ ناامیدی از رحمت خداوند است و امن از عذاب الهی است». (کلینی، کافی، ج 2، ص 277)

در روایات اسلامی میدان ترس و امید بسیار وسیع است و گناهکاران هر قدر آلوده باشند نباید خویشتن را از فیض رحمت الهی ناامید بدانند. علی علیه السلام درباره امید بر رحمت های بی حد و حصر الهی به فرزندش فرمودند:

«و راج الله رجاء انّک لو اتیته بسیئات اهل الارض غفرها لک؛ یعنی به خداوند آن آنچنان امیدوار باش که اگر با گناهان اهل زمین در پیشگاه او حاضر شوی، تو را می بخشد». (ورام، مجموعه ورام، ج1، ص50)

در نتیجه در چنین اوقاتی (چون شب قدر) که خداوند در آن بیش از سایر اوقات درهای رحمت خود را گشوده، بندگان را به ذکر، عبادت و دعا تشویق نموده و الطاف خاص خود را برای آنان تضمین کرده است، بنده مراقب باید جهت امیدواری را بیشتر در نظر بگیرد و دست های آرزوی خود را به طرف کرم خداوند و بخشش های فراوان او دراز کند. ولی شیطان در این اوقات اصرار در ترجیح جهت ترس و ناامیدی دارد تا بدین وسیله مانع عمل بندگان شود.

5. توسل به اهل بیت علیهم السلام، راه تعالی

راه و مبین تعالی و تقدس، اهل بیت علیهم السلام هستند. آنان که درد طلب در جانشان خانه کرده است و در پی خانه دوست شیدایی می نمایند، محتاج اکسیر راهنما و انسان کاملی هستند که هم طریق است و هم طریق نما. هم مفسر و مبین است و هم متن. هم استاد است و هم راه. ازاین رو حضرت امیر علیه السلام خود را میزان و صراط مستقیم معرفی فرمود. پس تا این معرفت گرامی را درنیابیم، نمی توانیم از ظرفیت شب قدر بهره مند گردیم. یعنی یکی دردهای بزرگ انسان معاصر، درد و رنج گمراهی و نشناختن راه تعالی و در واقع نشناختن سبک زندگی اسلامی است.

و فی شرح نهج البلاغه فی جملة خطبة انشاءها فاطمه علیها السلام حین تطالب فدکاً من ابی بکر:

<p>احمدوا الله الذی لعظمته و نوره یبتغی من فی السموات و الارض الیه الوسیله، و نحن وسیلته فی خلقه، و نحن خاصّته و محل قدسه و نحن حجّته فی غیبه و نحن ورثه انبیائه.... (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 211) در شرح نهج البلاغه، در ضمن خطبه ای که حضرت فاطمه علیها السلام ایراد کردند ـ هنگامی که خواستار بازگرداندن فدک از ابوبکر بودند ـ آمده است:

ستایش کنید خدایی را که به سبب عظمت و نورش هر که در آسمان ها و زمین است به سوی او وسیله می جوید و ما وسیله او در میان آفریدگانش هستیم، و ما خاصان او و محل قدس اوییم.

در این باره ذکر چند نکته لازم است:

1. طبق این فرمایش نورانی و قدسی حضرت فاطمه علیها السلام، اهل بیت علیهم السلام تنها مجرا و مسیر تعالی و سلوک الی الله و میزان و معیار سلوک و تعالی و اخلاق و عرفان هستند.

2. آن حضرت اهل بیت علیهم السلام را محل قدس معرفی می کند؛ یعنی طریق آسمان و الوهیت و تعالی و تکامل وجودی فقط از طرق آن ذوات مقدس معنی پیدا می کند. پس هر منزل و خانه ای که خود را معیار و مجرای تعالی و اخلاق و عرفان و.... معرفی کند، کذّاب و دروغ گوست. ازاین رو حضرت آیت الله العظمی قاضی رحمه الله می فرمود فقط از طریق ولایت است که می توان به مقامات و کمالات توحیدی و عرفانی رسید. (علامه تهرانی، توحید علمی و عینی، ص40) حتی آنهایی که به عنوان عرفای عامّه معروف و مشهورند، یا اهل کمال نبوده اند یا اگر بوده اند اهل ولایت بودند ولی به سبب مصالحی تقیه می نمودند.

یعنی یکی از رمز و رازهای عظمت شب قدر توسل به اهل بیت علیهم السلام است که به آن واسطه بسیاری از رنج های انسان معاصر ـ که نتیجه رها پنداری و نشناختن طرق تعالی و نیکویی است ـ برطرف می شود و تجلی این امر در قسم هایی است که شب زنده دار قدر به اسامی مبارک اهل بیت علیهم السلام می دهد.

آیت الله ملکی تبریزی نیز در این باره می نویسد: بر چنین عمل کننده ای لازم است که در اول شب خیلی به نگهبان آن شب ـ که از معصومان علیهم السلام است ـ توسل جسته و او را شفیع خود قرار دهد.... (ملکی تبریزی، مراقبات، ص 298)

6. ایجاد فضای معنوی

یکی از فرصت های شب های قدر، فضاسازی معنوی است. در چنین فضایی به جهت رشد احساسات فطری خداگرا و لطافت های روحی و روانی، بسیاری از تجربه های معنوی برای افراد پیش می آید و آنها را به سمت و سوی معنویات سوق می دهد.

7. بازسازی سال آینده

یکی از تفسیرهای شب قدر این است که مراد از قدر، تقدیر و اندازه گیری است. پس شب قدر، شب اندازه گیری است و خدای تعالی در آن شب حوادث یک سال را یعنی از آن شب تا شب قدر سال آینده تقدیر می کند. (طباطبایی، المیزان، ج 20، ص 561) یعنی خداوند به واسطه اعمال و رفتار فرد، در آن شب بزرگ، برای سال آینده وی مقدر می نماید. حال، آنکه بیدار و داناست می داند شب قدر چقدر مهم است. چنین انسان بیداری در این شب متوجه می شود که با خلوص و حضور قلب و عبادت و دعا می تواند بسیار در مشیت جاری خویش نقش داشته باشد. مگر می شود کسی در شب قدر که متبرک به اسم سلام است، با ذاکر شدن به ذکر سلام قدم در وادی سلامت ننهد و از بیماری های روانی شفا نیابد؟!

8. آخرت گرایی

رهاورد دیگر شب قدر ـ که باعث دوری انسان از بسیاری از رنج های روانی است ـ طراحی زندگی آخرت محور است؛ یعنی انسان در این شب به واسطه درک آموزه های توحیدی که به مدد برنامه های این شب به دست می آید، توجه به سبک زندگی اسلامی دارد که در آن دنیا با محوریت آخرت تعریف می گردد.

آخرت مداری، یعنی با نگاه به آخرت، شکل و طریق زندگی در دنیا را انتخاب کنیم؛ چرا که بر اساس زندگی در دنیاست که آخرت خود را می سازیم. امام باقر علیه السلام در این باره به یکی از اصحابش فرمودند: «ای جابر! بر دل هر کسی که خالص حقیقت ایمان وارد شود، از زینتی که در دنیاست، رو برتابد؛ زیراکه زینت های دنیایی در واقع بازی و سرگرمی هستند. به راستی که خانه آخرت، زندگی حقیقی است. ای جابر! به راستی که مؤمن را نشاید که به شکوفایی زندگی در دنیا تکیه و اطمینان کند. مؤمنان به دنیا اطمینان ندارند و از رفتن به آخرت خود را در امان نمی دانند. دنیا خانه زوال و آخرت منزل قرار است». (ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 295)

البته دنیایی که از آن حذر داده شده است، دنیایی است که مانع توحید و تعالی انسان است، نه دنیایی که زمینه تعالی و تقدس است. (اردشیری لاجیمی، «دنیا و آخرت در سخن امام باقر علیه السلام »، مبلغان، ش 134، ص 31)

منابع

<p>ابن ابی الحدید. 1378 ه‍. ق. شرح نهج البلاغه. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت. داراحیاء الکتب العربی. چاپ 1.

اردشیری لاجیمی، حسن. «دنیا و آخرت در سخن امام باقر علیه السلام. مجله مبلغان. ش 134.

پاائول توئیچل؛ اکنکار. 1382. کلید جهان های اسرار. ترجمه: هوشنگ اهرپور. تهران. نگارستان کتاب.

حرانی، ابن شعبه. تحف العقول. 1366. تصحیح: علی اکبر غفاری. انتشارات اسلامی. چاپ سوم.

حسینی تهرانی، سید محمدحسین. 1417ه‍. ق. توحید علمی و عینی. انتشارات علامه طباطبایی. چاپ دوم.

طباطبایی، سید محمدحسین. 1387. المیزان. ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی. قم. انتشارات اسلامی. چاپ بیست و ششم.

غزالی، امام محمد. بی تا. احیاء العلوم. بیروت: دارالمعرفه.

قمی، علی بن ابراهیم. 1404ه‍. ق. تفسیر قمی. تحقیق: سید طبیب موسوی جزایری. قم: مؤسسه دارالکتب. چاپ سوم.

کلینی. 1401. کافی. تصحیح: علی اکبر غفاری. بیروت: دار صعب و دار التعارف. چاپ دوم.

لوسین گلدمن. 1385. فلسفه روشنگری. ترجمه: شیوا کاویانی. تهران: انتشارات اختران. چاپ اول.

ملکی تبریزی، میرزا جواد. 1375. المراقبات. ترجمه: ابراهیم محدث بندرویگی. قم: نشر اخلاق. چاپ اول.

مولوی، جلال الدین. مثنوی. 1385. تصحیح: دکتر توفیق سبحانی. انتشارات روزنه. چاپ ششم.

ورام بن ابی فراس. مجموعه ورام. قم: انتشارات مکتبة فقیه.